17 Şub 2021Ödül ve Ceza Yöntemine Neden Başvururuz?
Çocuk eğitiminde, olumlu ve olumsuz davranışlara karşı ebeveynler; ödül ve ceza yöntemlerine sıkça başvurmaktadır. Çocuğa istendik davranışı kazandırmak amaçlı başvurulan bu yöntemlerin nerede ve nasıl uygulanacağı konusunda, ebeveynler bazen yetersiz kalabilmektedir. Öncelikli olarak ebeveynler kullanacağı yöntemi uygulamadan önce, çocuğun hangi davranışları pekiştirmek istenmekte hangi davranışları söndürmek istenmekte buna karar verilmelidir. Karar verme aşamasında ebeveynler kendilerine şu soruları sorabilir:
- Bu davranışın ödüllendirilmesi çocuğa hangi kazanımları sağlayacak?
- İstenmeyen davranışın söndürülmesi çocuğu disipline etmek için gerekli mi?
Burada ebeveynlerin vereceği cevaplar, çocuğun gelişim dönemi özelliklerine uygun olmalıdır. Yeterli kas becerilerinin gelişmediği bir yaş döneminde çocuktan yardımsız kıyafetlerini giymesini beklemek ve buna yönelik pekiştireçler vermeye çalışmak yarar sağlamayacaktır. Ayrıca kazandırılmak istenen davranışın, çocuğun sosyal-duygusal gelişimine katkı sağlaması ebeveynlerin önceliği olmalıdır.
Ödül yöntemi; çocukta davranışın pekişmesi, kalıcı hale gelmesi ve davranışın içselleştirilmesi için bir araçtır. Ebeveynler, çocuğun davranışına ve gelişim dönemi özelliklerine uygun pekiştireçler kullandığında, ödüllendirme yönteminin yarar sağladığını görmektedir.
Ceza yöntemi; doğru ve sağlıklı kullanıldığında, çocukta istenmeyen davranışın sönmesi için pekiştireç görevi gören, çocuğu disipline etme aracıdır. Çocuk; ceza yönteminde hangi davranışlar karşısında hangi sonuçlarla karşılaşacağını önceden bildiğinde yani ceza yönteminin ikincil tip uygulama aşamasına maruz kaldığında, istenmeyen davranışı yapma olasılığı giderek düşmektedir.
Olumlu davranış geliştirmek ve davranışın içsel kazanımını sağlamak için ebeveynler ödül ve ceza yöntemini dengeli, adaletli ve yerinde kullanmalıdır. 
Ödül ve Ceza Yönteminde Dikkat Edilmesi Gerekenler Nedir?
Ödüller; çocuk için olumlu pekistireçler olarak kullanılmakta ve birçok ödül çeşitleri bulunmaktadır. Çocukta gelişmesi istenilen davranışa göre uygun ödüllendirmelerin kullanılması, çocuğunu doğru tanıyan ebeveynler tarafından daha kolay olmaktadır. Burada ödül kavramı çocuğa uygun davranış sonrası verilen sadece somut bir nesne veya oyuncak olarak görülmemelidir. İçsel duyguların pekişmesi, değer ve kabul görmek çocuğun davranışlarını pekiştirmede etkili olan manevi ve sosyal ödüllerdir.
Ebeveynler çocukları için bir otorite olarak algılanırlar. Otorite olan ebeveynin, çocuğun davranışlarına karşılık verdiği tepkilerin önemi yadsınamaz. Çocuk yaptığı olumlu davranışlarda takdir ve onay görmek ister. Çocuk, ebeveynine ‘Bak güzel bir şey yaptım’ mesajını verir ve bu mesaja bir cevap bekler. Çocuk ebeveynden beklediği karşılığı aldığında, ebeveyni tarafından kabul gördüğünü ve sevildiğini deneyimlemiş olur. Deneyimlenen duygular, davranışların pekiştirilmesinde etkili olmaktadır. Ebeveynler buradan yola çıkarak çocuğun kazanması gereken yeni bir davranışın, tutarlı ve davranış kazanana kadar sürekli verilen içsel pekiştireçlerle oluşmasını sağlayabilir. İçsel pekiştireçler; çocuğa sarılma, öpme, duygularını anlama ve ifade etme, sevgiyi sözel olarak tekrar etme, teşekkür etme gibi hem çocukla ebeveyn arasında sıcak sevgi ve ilgiye odaklanan hem çocuğun duygusal ihtiyaçlarını karşılayan ödüllerdir. İstendik davranış sonrasında sık sık yapılması davranışın pekişmesinde etkili olmaktadır.
Çocuklar ebeveynleriyle zaman geçirmekten, bir şeyler yapmaktan çok mutlu olurlar. Günümüzde çalışan ebeveynlerin yoğunluğu, çocukla geçirilen zamanın kısıtlı olmasına sebebiyet vermektedir. Hal böyle iken çocuğun ebeveyniyle birlikte yapacağı etkinlikler, davranış kazanımında olumlu pekiştireç olabilmektedir. Örneğin, istendik davranışı yerine getiren çocuğun akşam ailesi birlikte sevdiği bir filmi izlemesi çocuk için önemli bir ödüldür. Veya çocuğun çok sevdiği bir oyunu ailece bir gece düzenleyerek oynamak yine çocuk için anlamlı bir ödül olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken, kazandırılmak istenen davranış ve bu davranışa karşılık ödülün ne olduğu, ne zaman verileceği veya yapılacağı çocukla önceden kararlaştırılmalıdır. Çocukla planlı yürütülen bu ödül yönteminin yanı sıra çocuğun hiç beklemediği anlarda sosyal ödüller vermek, etkinlikler düzenlemek çocuğun içsel motivasyonunu artırmakta faydalıdır.
Ceza yöntemi ise; çocuk için olumsuz pekiştireç anlamına gelmektedir. Çocuk eğitiminde; ceza yönteminin kullanılması, ebeveynler tarafından doğru anlaşılması gereken bir konudur. Ceza; çocuğun yıkıcı ve olumsuz davranışlarını kontrol altına almak ve çocuğu istendik davranışa yönelik daha disiplinli hale getirmek için kullanılmalıdır. Ebeveynler bu yöntemi kullanırken; Çocuğun benlik duygusunu zedeleyici ve kişiliği örseleyici tutumlardan uzak durmalıdır. Ceza yöntemi ile ilgili bilinmesi gereken başka bir önemli konu ise; cezanın, çocuğa şiddeti içermemesi, çocuğu psikolojik olarak ihmal etmek ve yok saymak olmamasıdır.
Çocuklarda uygulanacak olan ceza yöntemi; istenmeyen davranış meydana geldiğinde çocuğun sevdiği bir durum veya nesneden mahrum bırakılması şeklinde olmalıdır. Buna çocuk eğitiminde ikincil tip ceza adı verilmektedir. Bu yöntemin ilk aşaması, ebeveyn ve çocuk arasında öncesinde oluşturulmuş kurallarla başlar. Çocuğa istenmeyen davranışın zararları, ne gibi sonuçlara sebep olacağı ve yerine alternatif uygun davranışın ne olduğu anlatılmalıdır. Çocuğun yaş dönemi özelliklerine göre anlatımlar eğitici hikayelerle desteklenebilir. Kurallar oluşturmadan önce hikayeleştirilebilir ayrıca resim çizme yöntemi de kullanılabilir. Burada amaç; çocuğa, istenmeyen davranış çıkar çıkmaz tepki vermek değil, kurallarla istenmeyen davranışın çıkmasına önleyici bir nitelik kazandırmaktır. Hem çocuk böylece karşılaşabileceği sonuçları önceden bilecek, istenmeyen davranışı yaptığında aslında o sonuçlarla karşılaşmayı bir nevi tercih etmiş olacaktır.
Ebeveynlerin ikincil tip ceza yöntemini kullanırken, mahrum bırakacağı şey kendi sevgisi olmamalıdır. Çocuğa karşı davranış kazandırmak amaçlı söylenen ve kullanılan, sevginin geri çekilme tehditleri çocukta korku ve kaygı oluşturmasının yanında birçok psikolojik problemlere sebep olabilmektedir. ayrıca cezalar çocuğun davranışına yönelik olmalı kişiliği hedef alan cezai durumlardan kaçınılmalıdır. Çocuğa, yanlış veya istenmeyen davranışı meydana getirdiğinde, onarma ve telafi etmeyi ebeveyn tarafından öğretilmelidir. Önce çocuk doğru, alternatif olan davranışa yönlendirilmeli ve telafi etmesi için teşvik edilmelidir. Sonrasında önceden kararlaştırılmış kural yine uygulanmalıdır. Ebeveynin tutarlı olması olumlu davranış geliştirmede önemli ölçüttür. Ayrıca ebeveyn oluşturulan kurallara uymada çocuğa öncü ve model olmalıdır.
Olumlu davranış geliştirmek, çocuğu daha disiplinli yetiştirmek, çocuğun istendik davranışları sıkça göstermesini sağlamak her ebeveyn için çocuk eğitiminde gerekli görülmektedir. Ödül ve ceza yöntemleri davranış geliştirmede dikkatli ve adaletli bir şekilde kullanıldığında ebeveynler tarafından olumlu sonuçlar alınmaktadır. Pekiştireçler sağlarken ve davranış kazanımı gerçekleştirirken; ebeveynler çocukla arasındaki kıymetli olan ilişkiye odaklanmayı unutmamalı, ortaya çıkan davranış her ne ise çocuğa olan sevgisini, ilgisini geri çekmemelidir. Ebeveynler bazen; çocuklarının olumsuz davranışlarına daha duyarlı ve hassas olduklarında, gün içinde meydana gelmiş birçok olumlu davranışları görmekte zorlanırlar. Başka bir deyişle olumsuz filtreleme yaparak çocuğun ufakta olsa çabalarını ve olumlu davranışlarını fark edemezler.
Uzun yolları aşabilmek, küçük başarılardan doğar. Ebeveyn olarak siz de, çocuğun en küçük çabasını dahi takdir edebilirseniz büyük yolları aşmak için çocuğa cesaret ve fırsat vermiş olursunuz…